? عید فطر از دیدگاه قرآن و روایات
?عید در لغت از مادهی عود، به معنی بازگشت است و لذا به روزهائی که مشکلات از قوم و جمعیتی برطرف میشود و بازگشت به پیروزیها و راحتیهای نخستین میکند، عید گفته میشود و در اعیاد اسلامی به مناسبت اینکه در پرتو اطاعت یک ماه مبارک رمضان و یا انجام فریضهی حج، صفا و پاکی فطری نخستین به روح و جان باز میگردد و آلودگیها که برخلاف فطرت است، از میان میرود، عید گفته شده است.(1)
? بسیاری از آیات قرآن بر اجتماعی بودن شئون اسلامی دلالت میکند و صفت اجتماعی بودن در تمامی احکام و نوامیس اسلامی حاکم است. شارع مقدس اسلام در مسئلهی جهاد، اجتماعی بودن را به طور مستقیم تشریع کرده و دستور داده، حضور در جهاد و دفاع، به آن مقداری که دشمن دفع شود واجب است.
روزه و حج، بر هر کسی که مستطیع و قادر به انجام آن دو باشد و عذری نداشته باشد، واجب است. اجتماعیت، در این دو واجب، به طور مستقیم نیست. بلکه لازمهی آن دو است؛ چون وقتی روزه دار روزه گرفت، قهراً در طول رمضان در مساجد رفت و آمد خواهد کرد و در آخر در روز عید فطر، این اجتماع به حد کامل میرسد و نیز وقتی مکلف به زیارت خانه خدا گردید قهراً با سایر مسلمانان یک جا جمع میشود و در روز عید قربان این اجتماع به حد کامل میرسد و نیز نمازهای پنجگانه یومیه را بر هر مکلفی واجب کرده و جماعت را در آن واجب نساخته، ولی این رخصت را در روز جمعه تدارک و تلافی کرده و اجتماع برای نماز جمعه را بر همه واجب ساخته است.
? عید فطر در قرآن
?با مراجعه به قرآن شریف آیاتی را می توان یافت که به طور مستقیم و با کمی دقت بر عید فطر و آداب آن توجه دارند و نشان میدهند که این مسئله از دید قرآن پنهان نمانده است. آن آیات عبارتند از:
1️⃣ - آیه ی 185 سوره ی مبارکهی بقره: در این آیه، خداوند متعال ضمن معرفی ماه مبارک رمضان و نزول قرآن، در آن به برخی از احکام مربوط به این ماه شریف اشاره کرده ومیفرماید: هر یک از شما که هلال ماه رمضان را مشاهده کرد، باید روزه بگیرد .
?وکسی که در حال سفر و یا مریض بود و ماه رمضان را درک کرد، در روزهای دیگر، باید روزه ی فوت شده را جبران کند. در ادامه می فرماید: خداوند این احکام را به خاطر راحتی شما و نه به خاطر به سختی افتادنتان تشریع نموده است و اینکه عدّه را تکمیل کنید و خدا را به خاطر هدایت، بزرگ بدارید.
? «یریدالله بکم الیسر ولایرید بکم العسر ولتکملواالعده ولتکبروالله علی ما هدیکم ولعلکم تشکرون».
? ولتکملوا… عطف به یرید و مبین، علت غائی است. خداوند در تشریع احکام، برای شما آسانی خواسته نه سختگیری تا روزه ی ایام معدود را به هر صورتی که بتوانید چه در ماه رمضان یا غیر آن به کمال رسانید.
?ممکن است ولتکملوا، عطف به فعل مقدر یا فلیصمه، باشد تا از این امر «فلیصمه» (و هر امری) آنچه آسانست و بتوانید، انجام دهید و آن را تکمیل نمایید. چون امر ولتکملوا بعد از امر به روزه ی ماه رمضان است کمال ظاهری آن معنای اتمام میباشد
?و کمال معنوی آن، انجام با شرایط وآداب آن است تا با گذشت ایام اراده ی ایمانی، حاکم بر انگیزه ها و شهوات گردد و انسان را برتر آرد و ارادهی خدا ذهن را فراگیرد و یاد عظمت او، زنده و فعال گردد. یادی که بر طریق هدایت استوار شود: ولتکبروا لله علی ماهداک و در پرتو آن، نعمت ها مشخص و شکرگزاری شود.
?در روایات، منظور از تکبیر در جمله: و لتکبروا لله علی ما هدیکم، تعظیم و منظور از هدایت، ولایت است.
?اینکه هدایت به معنای ولایت باشد از باب تطبیق کلی بر مصداق است و ممکن است از قبیل همان قسم بیاناتی باشد که نامش را تاویل گذاشته اند. چنانکه در بعضی از روایات آمده و در معنای دو کلمه ی یسر و عسر فرموده اند: یسر، ولایت و عسر، مخالفت با خدا و دوستی با دشمنان خداست.
?پس معنای آیه، این است که خداوند را بزرگ بداری و اجلالش کنی، بخاطر آن هدایت و راهنمایی که برای شما در دینتان بیان کرد و بخاطر آنکه به شما توفیق داد تا ماه رمضان را روزه بدارید. این ماه مختص شما امت مسلمان میباشد و امم دیگر از آن بی بهره اند.
?بیشتر دانشمندان گفته اند که مقصود از ولتکبرالله، تکبیرهایی است که در شب عید فطر وارد شده است که این تکبیرها بعد از چهارنماز مغرب و عشاء و صبح روز عید ونماز عید فطر گفته می شود. در عید فطر این گونه می گویند «الله اکبر الله اکبر لااله الاالله و الله اکبر، الله اکبر ولله الحمد، الحمد علی ماهدانا وله الشّکر علی ما اولانا»(2)
امام صادق (علیه السّلام) که فرمود: این تکبیرها را مستحب است که در مغرب و عشاء و فجر و ظهر و عصر و دو رکعت نمازعید گفته شود.(3)
2️⃣- آیات 14 و 15 سوره ی مبارکه ی اعلی:
در آیات مورد بحث به نجات اهل ایمان و عوامل این نجات اشاره میکند. نخست میفرماید: مسلماً رستگار میشود کسی که خود را تزکیه کند (قد افلح من تزکی) و نام پروردگارش را به یاد آورد و به دنبال آن نماز بخواند? (و ذکر اسم ربه فصلی).
?به این ترتیب، عامل فلاح و رستگاری و پیروزی و نجات را سه چیز میشمرد: تزکیه و ذکر نام خداوند و سپس بجا آوردن نماز.
?به گفته ی بعضی از مفسران، مراحل عملی مکلف، سه مرحله است: نخست ازاله ی عقائد فاسده از قلب. سپس حضور معرفه الله و صفات و اسماء او در دل و سوم اشتغال به خدمت. آیات فوق در سه جملهی کوتاه، اشاره به این سه مرحله کرده است.
?این نکته نیز قابل توجه است که نماز را فرع بر ذکر پروردگار می شمرد. این به خاطر آن است که، تا به یاد او نیفتد و نور ایمان در دل او پرتوافکن نشود، به نماز نمیایستد.
همان طور که می دانیم، وظیفهی پیغمبرصلّی الله علیه و آله و سلّم تزکیه است.
?دلهای مستعد و حق طلب و حقیقت خواه آیات را میشنوند، متاثر میشوند، میپذیرند و میگروند و دل هایشان از نجاست شرک، با آب توحید، پاک و پاکیزه میشود.
? و ذکر اسم ربه فصلی (اسامی پروردگار همگی اوصاف ذات مقدسش هستند) ذکر ممکن است به زبان باشد، مثل معنی رحمن و رحیم و آثار رحمت واسعهی خداوند در همهی کائنات و در وجود خودمان بیندیشیم. توجه به معانی رحمت و علو و عظمت خالق و رازق بودن قادر متعال، قهراً و قطعاً، خضوع و خشوع میآورد. برجسته ترین نمونهی اظهار خشوع، نماز است. ببینید چگونه در سه کلمه، جمیع مراحل را جمع فرموده است:
1️⃣- پاک شدن از شرک و اخلاق رذیله به توحید و ایمان و باور داشتن اصول عقاید (تزکی)
2️⃣- در آثار قدرت و حکمت پروردگار و نعمتهای مادی و معنوی و جسمی و روحی اندیشیدن. زیرا که هر ساعتی از این تفکر، بهتر از هفتاد سال عبادت است علاوه بر این ذکر قلبی، با زبان نیز کلمه شهادت گفتن (وذکراسم ربه).
3️⃣- اظهار شکستگی و فروتنی و کوچکی در پیشگاه پروردگار نمودن و به عبادت و پرستش پرداختن (فصلی).هرکس این سه مرحله را پیمود به سرمنزل فلاح و رستگاری میرسد و این است معنی «قد افلح من تزکی».
عدهای براساس روایات رسیده معتقدند که منظور از «تزکی» دادن زکات فطره و خواندن نماز عید است.(4) بعضی نیز تزکیه را در اینجا، به معنی دادن صدقهی مالی دانستهاند.
?مهم این است که تزکیه، معنی وسیعی دارد که همهی این مفاهیم را در بر میگیرد. هم پاکسازی روح از آلودگی شرک و هم پاکسازی از اخلاق رذیله و هم پاکسازی عمل از محرمات و هرگونه ریا و هم پاکسازی مال و جان به وسیلهی دادن زکات در راه خدا.
?زیرا طبق آیه ی اخذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها (از اموال آنها صدقه ای (زکات) بگیر تا آنها را به وسیله ی آن پاکسازی و تزکیه کنی)، دادن زکات سبب پاکی روح و جان است. بنابراین، تمام تفسیرها ممکن است درمعنی گسترده ی آیه جمع باشد.
? آداب نماز عید ? خداوند متعال در فرازی از آیه ی 31 سوره ی اعراف میفرماید:? «خذوا زینتکم عند کل مسجد…» یعنی هنگام رفتن به مسجد زینتهای خود را بردارید. این خطاب به همهی فرزندان آدم به عنوان یک قانون همیشگی که شامل اعصار و قرون میشود که زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشید.
?این جمله میتواند هم اشاره به زینتهای جسمانی باشد که شامل پوشیدن لباسهای مرتب و پاک و تمیز و شانه زدن موها و به کاربردن عطر و مانند آن میشود
? و هم شامل زینت های معنوی. یعنی صفات انسانی و ملکات اخلاقی و پاکی نیت و اخلاص. و اگر می بینیم در بعضی از روایات اسلامی تنها اشاره به لباس خوب یا شانه کردن موهاشده و اگر میبینیم تنها سخن از مراسم نماز عید و نماز جمعه به میان آمده است، دلیل بر انحصار نیست، بلکه هدف بیان مصداقهای روشن است
?و همچنین اگر میبینیم که در بعضی دیگر از روایات، زینت به معنی رهبران و پیشوایان شایسته تفسیر شده، دلیل بر وسعت مفهوم آیه است که همه زینتهای ظاهری و باطنی را دربر میگیرد.
در کتاب المقنع گفته است: «سنت در افطار عید قربان این است که بعد از نماز انجام شود و درعید فطر قبل از نماز.(5)
?عید فطر، اعمال و فضیلت های آن؛
?«عید فطر» ندبه دلتنگی در فراق امام عصر عجّل الله تعالی فرجه الشریف روز پاداش و پیوند با امام عصر و شبیه ترین روز به روز قیامت.
? بر مؤمن راستین شایسته است امروزه غیبت آن حضرت و غصب حكومت آن حضرت توسط دشمنان، سختی حال شیعیان و رعایای او را در دست كافران و فاجران بنگرد و ببیند كه به آنان از قتل نفوس و هتك آبرو و غصب اموال و بدی حال و مقام خواری و ابتذال چه میرسد بایستی خوشحالی او به اندوه زیاد و خنده او به گریه و عید او به ماتم مبدّل گردد و به خواندن دعای ندبه بسان زن بچه مردهای بگرید و فرج او را از خدا بخواهد.
? مهمترين آداب بيرون آمدن از ميهمان سراى الهى در ماه رمضان، در عید فطر آشكار میشود كه روزه دار به خويش بنگرد و در واپسين لحظههاى اين ماه، خود را ارزيابى كند كه تا چه اندازه به هدف اين ميهمانى الهى نزديك شده است؟
?آيا احساس میكند كه به يك دگرگونى معنوى دست يافته است، يا در همان نقطهاى مانده كه در آغاز ماه رمضان، بوده است.؟
? عید فطر، روز پاداش، این عید، عید اسلامی «فطر»است كه عید همگان و عید عموم طبقات و افراد است؛? اسئَلُكَ بِحَقِّ هذَا الیومِ الَّذِی جَعَلتَهُ لِلْمُسلِمینَ عیداً، عیدی كه خدا آن را برای همه مسلمانان قرار داده و همه را در آن شریك فرموده است.
?در روز «عید فطر» همه مسلمانان در سراسر جهان، غرق احساس افتخار بوده و سربلند و سرافرازند كه ماه مبارك رمضان را با توفیق به پایان رسانده و از بركات معنوی و تربیتی آن مستفیض شدهاند. و خدا را شكر مینمایند كه یكی از بزرگترین كلاسهای تربیتی اسلام را در طی یك ماه گذرانده و از درسهایی كه در آنها داده شده، به اندازه استعداد و آمادگی خود استفاده كرده است.
? در این روز، مسلمانان از یك جهاد حسّاس و خطرناك، فاتحانه و پیروزمندانه باز میگردند. این جهاد، جهاد با نفس، جهاد با امیال و غرایز حیوانی و لذایذ نفسانی است.
?بازداشتن نفس از كامگیریهای شهوانی، نگهداری نفس از خوردن غذاهای لذیذ و نوشیدنیهای شیرین و خوشگوار،خودداری از هوسهای شیطانی، از دروغ، غیبت، خشم و غضب، بدخویی و ترشرویی، تكبّر و جاهطلبی و دوری از هر معصیت و گناه دیگر در این میدان جهاد، فتح و پیروزی است.
? افطار قبل از نماز عید فطر
روزه، در عید فطر، حرام است. در روز عید فطر، مستحب است انسان قبل از نماز عید فطر به چیز شیرینی همچون خرما و کشمش، انجیر، عسل و … روزه خود را باز کند.
? «شیخ مفید» نیز فرموده است: مستحبّ است مقدار کمى از تربت سیّد الشّهدا، امام حسین علیه السّلام، را تناول نماید که شفاى هر دردى است.(6) همچنین زکات فطره را به فقیر بپردازد و یا کنار بگذارد و آنگاه رهسپار نماز عید فطر شود.
«?كسى كه براى نماز عید بیرون مىرود، سزاوار است بهترین جامههایش را بپوشد و خود را با بهترین عطر، خوشبو سازد». و درباره آیه «اى فرزندان آدم! زینت خود را در هر سجدهگاه با خود بردارید و بخورید و بنوشید و اسراف نكنید، كه او اسرافكاران را دوست نمىدارد» فرمود: «این، در روز عید فطر و عید قربان و جمعه است».
و نیز شایسته است، که غسل نماید و وقت آن به فرموده «شیخ طوسى» بعد از طلوع فجر است تا قبل از زمان بجا آوردن نماز عید فطر. (7)
?از امام صادق، نقل شده است:
?«إن أخرجتها قبل الظهر فهی فطرة، و إن أخرجتها بعد الظهر فهی صدقة و لا یجزیك». قلت: فاصلی الفجر و أعزلها فتمكث یوما، أو بعض یوم آخر، ثم أتصدق بها. قال: «لا بأس هی فطرة إذا أخرجتها قبل الصلاة».(8)
«اگر فطریه را پیش از ظهر روز عید [از امول] جدا كنید و بپردازید، زكات فطره محسوب میشود و اگر بعد از ظهر بپردازىد، صدقه است و زکات فطره محسوب نمیشود».? (روای می گوید)گفتم: پس، نماز صبح را میخوانم و فطریه را كنار مىگذارم. پس، یك روز، یا تا بخشى از روز دیگر، (فطریه در نزد من) مىماند. سپس آن را مىدهم. امام فرمود: «اشكالى ندارد. اگر فطریه را قبل از نماز جدا كرده باشى، زکات فطره محسوب میشود.
منبع :
(1) ? تفسیر نمونه، ج5، ص 131.
(٢)? تفسیر ابوالفتوح رازی، ج2، ص 18.
(3) ?(مستدرک الوسائل، جلد6، صفحه 137، ح 6639. )
(4) ?(بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 93، ص 104، ح 3.)
(5)?(همان، ج 6، ص 337.)
(6) ?[مسار الشیعه، صفحه 31. ]
(7) ?[ بحار الأنوار: 90/ 373/ 27.]
(8)?[الإقبال: 1/ 465.]