شمیم آسمان

?خلاصه نشست: نشانه شناسی تغییرات در الگوی خواب و بیداری در نسل های اخیر جامعه ی ایران
✅ سخنران: دکتر احمد پاکتچی
♦️ 23 اردیبهشت ۱۳۹۴

? مسئله‌ی مقاله این هست که اگر ما چیزی به‌عنوان الگوی خواب و بیداری داشته باشیم، هر فردی در طول شبانه‎روز، ساعتی را برای خوابیدن و ساعتی را نیز برای بیدار شدن انتخاب می‎کند. قطعاً من نمی‎خواهم یک الگوی واحد برای تمام نسل در نظر بگیرم و بگویم همه‎ی افراد یک ساعتی را برای خوابیدن و بیدار شدن در نظر می‎گیرند، بلکه مقصود صحبت از الگوی غالب است.

? من در این جا به بحث آدلر روان‎شناس اتریشی اشاره می‎کنم که اولین بار اصطلاح «سبک زندگی» را به کار برد. او در سال ۱۹۲۰ وقتی این اصطلاح را به کار برد، اشاره کرد که سبک زندگی ناظر است بر عملکردهای عادت‎محور و متعارف که یک فرد انسانی در زندگی خود با آن خو می‎گیرد، بخشی را یاد می‎گیرد و بخشی را نیز با امیال خود سازمان می‎دهد. به نظر او سبک زندگی در فاصله‎ی ۴ تا ۵ سالگی شکل می‎گرفت (البته سبک زندگی به معنای روان‎شناختی مورد نظر او است). من می‎خواهم این نکته‎ی روان‎شناسی را به نشانه‎شناسی بیاورم و مسأله را در حد گروه‎های اجتماعی بررسی کنم نه در حد افکار. روی قید «عملکردهای عادت‎محور و متعارف» که بحث خوبی هم دکتر شعیری داشتند، تأکید می‎کنم. تأکید دیگر بنده روی دو عامل سبک زندگی است، بخش «آموختنی» سبک زندگی و بخش «تغییر» در آن (با عنوان سازمان‎دهی آن با امیال خود)؛ بدین معنی که انسان‎ها بخشی از سبک زندگی را از نسل قبل خود می‎آموزند و در جایی آن را با امیال خود تطبیق می‎دهند.
? اگر این خود را فردی در نظر نگیریم و گروهی در نظر بگیریم؛ یعنی داریم در مورد یک نسلی صحبت می‎کنیم که امیالی دارد و می‎خواهد سبک زندگی‌اش را با آن امیال وفق دهد.

? «بخش آموختنی» بر اساس الگوهای روان‎شناختی از ۵ سالگی به نقطه‎ی مطلوبی می‎رسد و این بخش از ۵ سالگی تا ۱۴ سالگی ادامه خواهد داشت. در سن ۱۵ سالگی افراد وارد مرحله‎ی خودشناسی می‎شوند؛ یعنی درست زمانی که دوره‌ی نوجوانی آغاز می‎شود و افراد برای خود جایگاه اجتماعی قائل می‎شوند، انطباق دادن و سازمان‎دهی با امیال اهمیت پیدا می‎کند؛ اینجاست که فرد امیال خودش را به رسمیت می‎شناسد و تا این زمان که تنها می‎آموخته و تقلید می‎کرده است، در این مرحله در سبک زندگی‎اش تغییراتی رخ می‎دهد.

❇️ اگر ما موضوع را در بحث روابط بین‌نسلی ببریم، یعنی آن نسلی که ما مرحله‎ی آموختنی سبک زندگی را از آن آموختیم، این مقبولیت و عرف را به وجود آورده و حالا این نسل جدید که وارد مرحله‎ای شده است که فقط نمی‎خواهد بیاموزد، بلکه می‎خواهد سبک را بر اساس امیال خودش تغییر دهد، وارد عملکردی دیگر می‎شویم و در واقع تعارض بین «مطلوبیت گروهی» و «مقبولیت عرفی» ایجاد می‎شود که تنها یک تفاوت این جا وجود دارد: مقبولیت عرفی در موقعیت قدرت قرار دارد و مطلوبیت گروهی در موقعیت مغلوب؛ یعنی هنوز در جایگاه قدرت قرار ندارد، اما در حال مقاومت کردن است، همان بحث قدرت و مقاومتی که در مباحث تحلیل گفتمان انتقادی با آن مواجه هستیم.

♦️ما از چه روش و چارچوب نظری برای مطالعه استفاده می‎کنیم؟ من دو روش و چارچوب نظری انتخاب کردم؛ یکی «بومی‎سازی الگوهای رژیم‎های روزانه و شبانه» که از سوی ژیلبرت دوران ارائه شده است و دکتر عباسی نیز آن را در ایران مطرح کرده است و دیگری «کاربرد الگوی دوره‎ها‎ی نشانه‎ای» که بنده از چند سال پیش این بحث را ارائه داده‎ام.
? ژیلبرت دوران که الگوی رژیم‎های روزانه و شبانه را در کتاب معروف خود در سال ۱۹۶۰ ارائه داده است، فعالیت‎های یک انسان را به دو قسمت روزانه و شبانه تقسیم می‎‌کند. اگر خیلی خلاصه بخواهم در مورد آن صحبت کنم؛ در واقع وقتی ما از رژیم روزانه سخن می‎گوییم به فعالیت‎هایی برمی‎گردد که من به دنبال به دست آوردن چیزی هستم که ندارم و رژیم شبانه، رژیم چالشی نیست بلکه رژیم استراحتی است و در واقع من به دنبال لذت بردن از چیزهایی هستم که دارم.

✅ در واقع دعوایی که بر سر خواب و بیداری است بر اساس تغییراتی است که در هر نسل اتفاق افتاده است. وقتی چراغ‌برق نیست مردم کاری ندارند که بیدار بمانند، مگر زیر نور گردسوز چقدر می‎توان بیدار ماند؟ ساعت خواب و بیداری زود آغاز می‎شود و زود نیز تمام می‎شود. وقتی چراغ می‎آید افراد وقت بیشتری دارند تا بیدار بمانند و از شب لذت بیشتری ببرند، اگرچه هنوز چیز زیادی برای سرگرم شدن وجود ندارد. وقتی رادیو وارد می‎شود داستان خیلی متفاوت‎تر می‎شود، به‌هرحال رادیو برنامه‎ی شب دارد، موسیقی، قصه‌ی شب و انواع تفریحات دیگر. تلویزیون که می‎آید خیلی از کسانی که حوصله‎ی رادیو گوش کردن را نداشتند، عادت می‎کنند که حتماً تلویزیون ببینند؛ این مسائل به طور دائم ساعت‎های خواب و بیداری را تغییر می‎دهد. تحقیقات نشان می‎دهد که مثلاً فیس‎بوک و علاقه‎ی کاربران آن چقدر روی این موضوع تأثیر داشته است و همین‌طور فناوری‎های جدیدتر که امروز دنیای ما را فراگرفته‎اند.

? آیا از این الگو به‌عنوان یک اعتراض فردی استفاده می‎کند یا جمعی و نسلی؟ اگر اعتراض شخصی باشد به هیچ نتیجه‎ای نخواهد رسید، چون گفتمان‎ساز نخواهد بود، زمانی گفتمان‎ساز خواهد شد که به یک هم‎آوایی دست پیدا کند. این اعتراض به الگوی سبک زندگی چقدر ایجابی و چقدر سلبی است؟ اگر هرکس یک الگوی متفاوت در مورد خواب و بیداری ارائه دهد به یک سبک زندگی هم‌گرا منجر نخواهد شد، اما اگر اعتراض این نسل جدید به الگوی خواب و بیداری از یک قاعده و قانونی برخوردار باشد کاملاً توانایی این را دارد که در برابر قاعده‎ی نسل قبلی مقاومت کند.

??? نتیجه:
1️⃣ به اعتقاد بنده در تغییر الگوی ساعت خواب و بیداری نسل جدید، ما با دو عامل مواجه هستیم، عاملی که تحت‎ تأثیر فناوری‎هاست و حاصل دوم این فناوری‎ها، افزایش رژیم شبانه نسبت به رژیم روزانه در زندگی کلی انسان است که این یک روند تدریجی بوده که حداقل اتفاقات مهمی را در طول یک قرن گذشته در ایران به وجود آورده است و اختصاص به نسل حاضر ندارد، در واقع یک روند رو به بالاست و این یک عامل با یک نوع تأثیر است.
2️⃣ برای گروهی که در فضای عدم تعهد هستند (خانواده‎ای دارند که هزینه‎های آنان را تأمین می‎کند و اصلاً برای آن‎ها مهم نیست زندگی چگونه می‎گذرد) ما در اینجا با پدیده‎ی عدم جبران مواجه هستیم. اما در دوره‎ی غلبه‌ی نسلی، بعد از این که این نسل از آن مرحله‎ی پرچالش خودش عبور می‎کند عملاً خودش به قدرت غالب تبدیل می‎شود و در چالش با نسل جدید خودش قرار می‎گیرد که ممکن است قدری با فناوری جبران کند؛ طوری که ما نیز در حال همین کار هستیم، با رایانه قسمتی از کم‎کاری خود را جبران می‎کنیم.
3️⃣ قسمتی از مسأله نیز تعدیل برنامه‎ی زندگی است؛ یعنی ممکن است که نسل جدید وقتی غالب می‎شود بیاید و ساعات را جابه‎جا کند، چنانچه که در خیلی از کشورهای جهان ما شاهد آن هستیم؛ مثلاً جابه‎جا کردن ساعت ۸ به ۹ امری است که به‌عنوان عرف جا افتاده است و در همه جا اعمال می‎شود. این‌دست از اتفاقات، اتفاقاتی است که برای جبران کردن این جابه‎جایی‎ها می‎تواند اندیشیده شود.

? متن پیاده شده ی سخنرانی : 

نشانه_شناسی_تغییرات_در_الگوی_خواب.pdf