شمیم آسمان

متن زیر از استاد رسول جعفریان است که موضوعات تازه ای جهت پژوهش مطرح کرده و هر کدام می تواند عنوان پایان نامه ای قرار گیرد

برای صد سالگی حوزه قم چه کارهایی می توانیم انجام بدهیم؟

مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در اواخر زمستان سال 1300 هجری شمسی (22 رجب 1340ق ) وارد قم شد و این نقطه آغازین تأسیس حوزه قم است. بدین ترتیب ما پنج سالی تا صد ساله شدن حوزه قم فرصت داریم و به همین دلیل از هم اکنون باید برنامه هایی برای بررسی وضعیت قم در این صد سال داشته باشیم. البته حوزه قم، از زمان آمدن محدثان اشعری به قم در اواخر قرن اول و طی قرن دوم تأسیس شده و تأثیر عمیقی حتی روی عراق داشته است، اما در اینجا، به طور خاص مقصودمان حوزه علمیه معاصر قم است، و الا در دوره صفوی و قاجار نیز حوزه این شهر، نقش مهمی در میان شیعیان داشت.
به نظرم لازم است تا ما از الان برنامه هایی را برای صد سالگی حوزه داشته باشیم، و یکی از مهم ترین آنها بررسی وضعیت دانش دینی در این شهر است که باید عمیقا آن را مرور کنیم. علوم دینی رایج کدام و شامل چه رشته هایی است و ما در قم در چه سطح و عمقی در این دانش ها ورود کرده و چه تولیداتی داشته ایم. این مسأله ای است که باید بدانیم در چه پایه ای از دانش هستیم. طبعا این یکی از مهم ترین کارهایی است که باید انجام دهیم.
در این باره، یعنی بررسی وضعیت دانش های دینی قم، در طول این صد سال، نکته اول این است که جدی باشیم، یعنی دقیق و شفاف باشیم و از آن تعریف و تمجیدهایی که میان ما شناخته شده است و اغلب همه چیز را چند برابر نشان می دهیم، دست برداریم. نداشتن تعصب شرط اول رسیدن به واقع است. ثانیا متخصصانی را بگماریم تا با معیارهای علمی روز در سنجش دانش، این روند را بسنجند و ارزیابی کنند. در دنیای فعلی سنجش دانش، راه و رسم ویژه ای دارد. این طور نیست که به گمانه زنی بپردازد یا اعتراف گیری کند، یا جملات قصاری را از این طرف و آن طرف، از هر بزرگ و کوچکی کنار هم بگذارد، و بخواهد به صورت ستایش آمیز چیزی را بزرگ یا به صورت تحقیر آمیز کوچک کند. این سنجش علم، روش هایی دارد که باید متخصصان آن را خواست و از آنان کمک گرفت.
بخشی از کار البته در حوزه تحقیقات علمی، نظریات تازه در هر علمی، و پیشرفت هایی است که صورت گرفته است. این کار را از روی آثار، درسها، فتاوا و خروجی هایی که طی این صد سال پدید آمده می توان ارزیابی کرد.
جدیت در این پژوهش از نظر علمی، شرط اول رسیدن به یک فهم درست است، اما اگر قرار باشد مانند صدها نوشته ای باشد که بی دلیل می خواهد جایگاه ما را مثلا در تمدن اسلامی در اوج نشان دهد، راه به جایی نخواهد برد.
در باره رشته های علوم دینی، نخستین آنها فقه است که می توان از آن به عنوان عمیق ترین حوزه ای که حوزه در آن کار کرده یاد کرد، و مروری بر خروجی های آن از نظر درسها، تقریرات، نظریات تازه، و کتابهایی که منتشر شده، داشت. در اینجا، باید همه فعالیت را در نظر گرفت، و نه فقط مرکزیت گرایی در باره مراجع دست اول، بلکه به تحقیقاتی که حتی در گوشه و کنار شده پرداخت. در زمینه دانش اصول نیز ماجرا به همین شکل است.
اما در رشته های دیگر، مانند تفسیر قرآن، علوم حدیث، به طور عادی می دانیم که دست مان خالی تر بوده، هرچند فعالیت هایی وجود داشته است. این مسأله هم بر محور درس و تألیف می تواند دنبال شود. طبیعی است که صرفا نباید به تفسیرهای دوره ای نگریست، بسا پژوهشهایی در گوشه و کنار باشد که نیازمند بررسی باشد.
فلسفه و کلام یکی دیگر از درس های سنتی در حوزه های شیعی است که طی این صد سال با فراز و نشیب روبرو بوده و مسائل زیادی دارد. نفس این که دانش سنتی کلام از میان حوزه های شیعی رخت بربست و فلسفه جای آن را گرفت، یکی از نکات مهم است. همین هم طبعا یک ادعاست و به همراه سایر مسائل باید بحث شود.
در زمینه تاریخ امامت، تاریخ اسلام به صورت عمومی، و نیز دانش شرح حال که این دومی در حوزه ریشه های خوبی کرده، می توان ارزیابی مستقلی داشت. وجود افرادی مانند مرحوم رازی که کتاب گنجینه دانشمندان و حتی تاریخ حوزه قم را نوشت، از مسائلی است که تاکنون درست ارزیابی نشده است. علم رجال سنتی ما هم که میراث حوزه های دیگر بوده و به قم رسیده، باید مورد بررسی قرار گیرد. افراد نادری بوده اند که کارهای گرانبهایی کرده و حتی برخی آثار چاپ ناشده مانده است و باید در این بررسیها مورد توجه قرار گیرد. در باره تاریخ اسلام، و سطح پژوهشهایی که تاکنون انجام شده، باید عالمانه بحث کرد. اغلب نوشته ها، در مقایسه با موارد مشابه در جهان عرب یا نوشته های مستشرقین، فارغ از جهت گیری های ایدئولوژیک، ضعیف است. در زمینه تاریخ امامت، باید میان کارهایی که در اینجا انجام شده، با موارد مشابه مانند آثار مرحوم شرف الدین مقایسه کرد، و مشاهده کرد که با وجود تولید اثری مانند الغدیر و عبقات، در قم، این قبیل کارها، بسیار محدود بوده است. (ادامه دارد)