پژوهشگر: رقیه قاسمی[1]
چکیده:
در میان نمازهای مستحبی، نماز شب جایگاه خاصی دارد و تاکید فراوانی که در آیات قرآن و احادیث درباره آن آمده، به مراتب بیش از نمازهای مستحبی دیگر است. به همین جهت اولیاء خدا بر آن مداومت داشتند و به تهجد و عبادت نیمه شب میپرداختند.
قرآن کریم در آیات متعددی که بیش از 9 آیه میباشد، از نماز شب و شب زندهداری سخن به میان آورده و آن را کلید دستیابی به مقامات معنوی و پاداشهای عظیم اخروی دانسته است و هم چنین اهل بیت (علیهم السلام)، شیعیان خود را با تاکید فراوان به خواندن این نماز ترغیب کردهاند.
با استفاده از آیات و روایات میتوان این گونه فهمید که نماز شب در دنیا و آخرت دارای آثار فراوانی است؛ آثاری مثل سلامتی بدن و تندرستی، خوشبو شدن، ریزش گناهان، دفع عذاب الهی در دنیا، سبب ورود به بهشت و آسایش طولانی در موقف قیامت، عبور از صراط، آزادی از جهنم …. علت تاکید اسلام بر این موضوع، همین آثار عظیم و فراونی است که این عبادت در زندگی انسان دارد. این مقاله توصیفی و به صورت کتابخانه ای انجام شده است .
کلید واژهها: نماز شب، تهجد، سحر، شب زندهداری.
[1]. حوزه علمیه فاطمه الزهرا (سلام الله علیها)- شیراز- طلبه سال اول.ketabshirazi@ gmaiI. Com
رمز سیر و سلوک الی الله، یاد خدا است. هر کس به هر موقعیتی از مقامات و کمالات معنوی رسیده، از رمز «توجه به خدا» استفاده کرده است. ذکر و یاد خدا، انسان را به کیمیای محبت خدا میرساند و این کیمیا انسان را متحول کرده و انسان را به آن نقطه مطلوب میرساند. مهمترین و کاملترین و سازندهترین مصادیق ذکر، «نماز شب» است؛ همین نمازهای واجبی که میخوانیم. همین واضحات اگر درست انجام شود، انسان میتواند به آن نقطهای برسد که بزرگان اهل معرفت رسیدهاند. ممکن است نمازهای واجب را آن گونه که باید و شاید نتوانیم با حضور و توجه تمام بخوانیم، خداوند عنایت فرموده و برای تکمیل فرائض، نوافل را تشریح کرده است. اگر انسان به نوافل مقید باشد، کمک میکند که آثار و برکاتی که نمازهای واجب در زندگی دارند در زندگی انسان ظهور پیدا کند و از همه نوافل، مهمتر «نماز شب» است.
نماز شب، یکی از عبادات خالص اولیای خدا و از برنامههای سازنده اسلامی به شمار میرود، انسان را به وادی معنویات نزدیکتر میکند و درس خودسازی و خلوت کردن با خالق خود را که از نیازهای طبیعی انسان است به او میآموزد، و تاثیر بسزایی در دو زندگی انسان دارد؛ هم در دنیا و هم در قیامت و تاثیر گذاشتن آن را هم قرآن و هم روایات بیان نمودهاند. بزرگان از طریق همین نماز شب به سیر سلوک رسیدند. تاثیر نماز شب ابعاد گستردهای دارد؛ هم تاثیر باطنی و هم تاثیر ظاهری، هم رفع مشکلات و گرفتاری میکند و هم رافع بیماری روحی و جسمی است شب
زندهداری انسان را از ارتکاب گناه حفظ میکند.
عدهای بر این اعتقادند که بحث نماز شب به زمان نزول آیات قرآن در زمینه، بر میگردد و عدهای دیگر بر این باورند، که طبق روایات، پیامبران گذشته اهل شب زندهداری و اقامه نماز در دل شب بودهاند پس تاریخ این بحث را به حضرت آدم (علیه السلام) و پیامبران پس از آن میدانند.
میتوان گفت هر دو دیدگاه قابل جمع است. یعنی هر دو نظریه درست است؛ اصل شب زندهداری از پیامبران الهی شروع شده است و در دین مبین اسلام با نزول آیات در این باره، این بحث پررنگتر و برجستهتر شده است. در طول تاریخ حضور ائمه (علیهم السلام) هر کدام به بیان اهمیت و آثار نماز شب پرداختهاند و شیعیان را تشویق به این امر کردهاند. و در زمان غیبت امام زمان (عج الله التعالی الشریف) علمای علم اخلاق و عارفان اصیل، به این موضوع تاکید داشتهاند و در این زمینه حتی نوشتههایی نگاشتهاند. در این نوشتهها به طور مفصل به تمام زاویای شب زندهداری و نماز شب پرداختهاند البته بدون اینکه موضوع بندی کرده و یا نوشتهها را تیتربندی کند. در این تحقیق در حدی که خواننده، وقت دارد، مختصر و مفید به این موضوع پرداخته شده است و تمام مباحث دسته بندی و فهرست سازی شده است و فقط به بحث اهمیت و آثار نماز شب پرداخته شده است.
قلمرو تحقیق، محیطی و محدود به کتابخانه است و روش تحقیق نقلی است یعنی براساس آیات و روایات است. رویکرد این مقاله علمی – تخصصی است و شیوه آن توصیفی میباشد.
در این مقاله ابتدا واژههای مهم به کار رفته در عنوان یا متن اصلی مقاله بررسی شده است سپس به بیان اهمیت شب زندهداری و نماز شب در سه محور آیات قرآن، روایات و سخنان علمای علم اخلاق پرداخته شده است و در آخر همین بحث علت تاکید اسلام بر شب زندهداری بیان شده است. و آخرین بخش آن بیان آثار نماز شب از دیدگاه قرآن و روایات در دو محور دنیا و آخرت است.
1- مفهوم شناسی
به منظور فهم بهتر موضوع مقاله، در ابتدا به مفهوم شناسی واژههای میپردازیم:
الف- واژه تاثیر
واژه تاثیر در زبان فارسی: 1- به معنای اثر گذاشتن در چیزی، اثر کردن 2- اگر اسم باشد به معنای: نفوذ؛ قدرت تاثیرگذاری. (www.vajehyab.com)
واژه «اثر» در زبان قرآن: به معنای نشانه. در قاموس به باقی مانده شیء گفته شده است. به طور کلی «اثر» عبارت است از علامت و نشانهای که از چیزی یا کسی باقی مانده باشد. (بیستونی، 1388، صص 19-20.) واژه «اثر» در فقه: به معنای باقی مانده از چیزی و نتیجه شیء است و دارای چندین معنی است:
1- به معنای باقی مانده از چیزی، 2- به معنی نتیجه و آن چیزی است که از چیزی به دست آید، 3- به معنی نشانه و آن علامتی است که دلالت بر چیزی میکند و …. (www.wikifegh.ir)
أثَر (ج آثار): اثر هر چیز عبارت است از آنچه که ما را به وجود آن چیز دلالت و راهنمایی کند. (راغب اصفهانی، 1386، ص 14.)
ب- واژه «نماز شب»
این واژه ترکیبی از دو واژه «نماز» و «شب» است:
اول: واژه «نماز»
در زبان فارسی: 1- (از نظر فقه) عبادت مخصوص و واجب مسلمانان که شامل اقامه و حمد و سوره و ذکر تسبیحات واجبی است و پنج بار در شبانه روز به جای میآورند. 2- (اسم مصدر) پرستش؛ نیاز؛ سجود؛ بندگی. 3- (اسم مصدر) [قدیمی]: تنظیم کردن در مقابل کسی. (www.vajehyab.com) ریشه نماز در فارسی از لفظ پهلوی «نماک» گرفته شده و آن هم به نوبه خود از ریشه باستانی «نم» به معنی خم شدن، تعظیم کردن گرفته شده است. (امیری پور، 1386، ص 63.) در زبان قرآن: واژه «صلاه» در قرآن مجید به معانی گوناگون آمده است که تا حدودی مشابه یکدیگرند و آنها عبارتند از: (شهسوار، 1382، ص 31.)
1- دعا: «….وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَواتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ….»؛ «یعنی….. در حق آنان دعا کن زیرا دعای تو برای آنان آرامش و تسلی خاطری خواهد بود…» (توبه، 103)
2- رحمت: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ….»؛ «یعنی به راستی که خدا و فرشتگان بر پیامبر (صل الله علیه و آله و سلم) رحمت میفرستد.» (احزاب، 56)
3- سلام «أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ….»؛ «یعنی آنان (که در مصائب صبر
میکنند) سلام و درود و رحمت پروردگارشان بر آنان خواهد بود…» (بقره، 157)
4- عبادت ویژه: معروفترین معنای صلوه، نماز است که شبانه روز حداقل پنج بار آن را انجام میدهیم و ستون دین محسوب میشود. (امیری پور، 1386، ص 63.)
صلو: صَلاه: دعا، نماز، بسیاری از اهل لغت گفتهاند: «صلاه» به معنای دعا و تبریک و تمجید است. اما «صلاه» به معنای نماز نیز آمده است که در اصل نوع خاصی از دعا است. (راغب اصفهانی، 1386، صص 255-256)
دوم: واژه «شب»
در زبان فارسی: از غروب تا طلوع آفتاب که هوا تاریک است؛ فاصله میان غروب خورشید تا سپیده صبح. (www.vajehyab.com)
در زبان قرآن: اهمیت شب و حرکت الهی و سیر معنوی در آن بر هیچ کس پوشیده نیست. شب برای اهل دل روشنی خاصی دارد و چه بسیار از برکتهای الهی که در شب نازل شده است. خداوند پیامبرش را شبانگاه به معراج برد: «سُبحَانَ الَّذِی أسرَی بِعَبدِهِ لَیلاً مَّنَ المَسجِدِ الحَرَامِ إلَی المَسجِدِ الأَقصَی….» (اسراء، 1)
کلمه لیل به معنای شب و مشتقات آن حدود 90 بار در قرآن کریم آمده است که بیانگر اهمیت شب در قرآن است. (خاتمی، موسوی، 1389، ص 50)
پس منظور از نماز شب؛ نمازی است که دارای کیفیت خاصی است و در شب به جا آورده
میشود.
ج- واژه «سحر»
در زبان فارسی: نزدیک صبح، هنگام پیش از صبح، سپیده دم، پگاه.(www.vajehyab.com)
در قرآن کریم: به معنای نزدیک صبح: «و َالْقَانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ..»؛ «یعنی (در برابر) خضوع و (در راه او) انفاق میکنند و سحرگاهان استغفار مینمایند. أسحار جمع سَحَر است. آیه از استفاده در سحرگاه حکایت میکند که بهترین وقت برای یاد خدا است. مفرد این کلمه یک بار و جمع آن 2 بار در قرآن آمده است. (بیستونی، 1388، ص 518)
سَحَر: (ج أسحَار): آمیخته شدن تاریکی آخر شب با روشنایی روز. به این زمان نیز سحر
میگویند. (راغب اصفهانی، 1386، ص 207)
د- واژه «تَهَجُّد»
در زبان فارسی: 1- شب زنده داری؛ بیدار ماندن در شب برای نماز و عبادت، 2- مجاز از نماز شب، 3- [قدیمی]: خوابیدن در شب، 4- [قدیمی]: بیدار شدن در شب. (www.vajehyab.com)
در قرآن: ریشه آن (ه ج د) است. هُجُود به معنی خواب و هاجد به معنی خفته است و نیز به معنی بیداری درشب است. «وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ…..»؛ «یعنی مقداری از شب را به خواندن قرآن بیدار باش. این واژه فقط یک بار در قرآن کریم تکرار شده است. (بیستونی، 1388، ص 1263.)
زبان عربی: این واژه از ریشه (ه ج د) است و راغب اصفهانی و طبرسی، اصل هُجود را به معنای خوابیدن دانستهاند، اما به گفته جوهری این واژه از اضداد است چون در لغت به دو معنی (در شب خفتن) و (در شب بیدار شدن) آمده است. (www.wikifagh.ir, www.wikishia.ir)
در فقه اسلامی: مراد از آن فقه، شب زنده داری جهت اقامه نماز شب، تلاوت قرآن، ذکر خداوند و طلب مغفرت است.
واژه «تَهَجُد» در روایات و نیز کلمات فُقها در خصوص نماز شب زیاد به کار رفته است به
گونهای که مراد از آن هنگام اطلاق، همان نماز شب است. و متهجد کسی است که در شبانگاه برای بر پاداشتن نماز از خواب بر میخیزد. (www.wikifagh.ir)
تَهَجُّد: سُجُود: خواب. مُتَهَجِّد: کسی که در شب برای نماز و عبادت بیدار بماند، شب زنده دار. (راغب اصفهانی، 1386، ص 455.)
ه- واژه «زندگی»
در زبان فارسی: 1- زنده بودن- زیست- حیات، 2- مدت عمر، 3- وضع مالی، 4- مال و منال. (www.vajehyab.com)
حیات مقابل ممات است. حیات به معنی زیست، زنده بودن و مقابل ممات است. (www.wikifagh.ir)
در دین مبین اسلام دو نوع زندگی تعریف شده است: زندگی دنیوی و زندگی اخروی. در اینجا هر دو نوع زندگی مورد بحث است.
و- واژه «انسان»
در زبان فارسی: 1- (از نظر زیست شناسی) جانداری است از راسته پستانداران با ده انگشت کارساز، که روی پا راه میرود و به سبب داشتن مغز پیشرفته قادر به تکلم و تفکر است. 2- شخص؛ فرد. (www.vajehyab.com)
در زبان عربی: انسان اصلش از (إنسیان) است. زیرا لغت شناسان عربی، مصفّر آن را «اُنیسیان» دانستهاند. یای آخر در تصغیر بر وجود آن در اصل، دلالت میکند و به سبب کثرت استعمال، حذف شده است. (ابن منظور، 1408ق، ج1، ص 231.)
در وجه تسمیه انسان به این نام، گفته شده است: با توجه به این که انسان اصلش (انسیان) بوده و آن هم از (نسیان) است، و انسان چون با خدای خود عهدی بست و فراموش کرد، بدین نام نامیده شد.(www.wikifagh.ir)
انس: إنس (ج اُناس و أناسِیِّ): انسان، بشر، خلاف جن. همچنین به معنای ضد (نفور) نیز آمده است. (راغب اصفهانی، 1386، ص 33.)
2- اهمیت نماز شب
غوغای زندگی روزانه از جهات مختلف، توجه انسان را به خود جلب میکند و فکر آدمی را به وادیهای گوناگون میکشاند، به طوری که حضور قلب کامل در آن بسیار مشکل است. اما در دل شب و به هنگام سحر و فرو نشستن غوغای زندگی مادی، و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقداری خواب، حالت توجه و نشاط خاصی به انسان دست میدهد که بینظیر است.
در این محیط آرام و دور از هر گونه ریا و تظاهر و خودنمایی و توام با حضور قلب حالت توجهی به انسان دست میدهد که فوق العاده روح پرور و تکامل آفرین است. به همین دلیل دوستان خدا همیشه از عبادتهای آخر شب، برای تصفیه روح و حیات قلب و تقویت اراده و تکمیل اخلاص نیرو گرفتهاند.
در آغاز اسلام نیز پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با استفاده از همین برنامه روحانی مسلمانان را پرورش داد، و شخصیت آنها را آن قدر بالا برد که گویی آن انسان سابق نیستند یعنی از آنها انسانهای تازهای آفرید، مصمم، شجاع، با ایمان، پاک، و با اخلاص. (مکارم شیرازی، 1353، ج 12، صص 227- 228)
با بررسی آیات و روایات و سخنان علماء اخلاق در باب فضیلت نماز شب، این حقیقت روشن خواهد شد.
الف: اهمیت نماز شب در آیات قرآن کریم
برای اینکه اهمیت نماز شب و شب زندهداری مشخص شود ابتدا به سرچشمه و منبع نور یعنی آیات الهی میرویم.
اول: «وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا»؛ «و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای تو است؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد!» (اسراء، 79)
گر چه مخاطب در این آیه ظاهرا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است، ولی از یک نظر
میتوان حکم آن را تعمیم داد و گفت همه افراد با ایمان که برنامه الهی، روحانی، تلاوت و نماز شب را انجام میدهند سهمی از مقام محمود خواهند داشت، و به میزان ایمان، و عمل خود به بارگاه قرب پروردگار راه خواهند یافت، و به همان نسبت میتوانند شفیع و دستگیر واماندگان در راه شوند. زیرا میدانیم هر مومنی در شعاع ایمان خود از مقام شفاعت برخوردار خواهد بود، ولی مصداق اتم و اکمل این آیه شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است. (مکارم شیرازی، 1353، ج 12، ص 232.)
«مقام محمود» چنان که از لفظش پیدا است معنی وسیعی دارد که شامل هر مقامی که در خور ستایش باشد میشود ولی مسلما در اینجا اشاره به مقام ممتاز و فوق العادهای است که برای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در سایه عبادتهای شبانه و نیایش در دل سحر حاصل شده است. معروف در میان مفسران، این است که این مقام همان شفاعت کبری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است. (مکارم شیرازی، 1353، ج 12، ص 231.)
دوم: «تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ»؛ «یعنی پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور میشود (و به پا میخیزند و رو به درگاه خدا میآورند) و پروردگار خود را با بیم و امید میخوانند، و از آنچه به آنان روزی دادهایم انفاق میکنند.» (سجده، 16)
در تفسیر جمله «تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ» دو تفسیر در روایات اسلامی وارد شده:
1- تفسیری به نماز عشاء و اشاره به اینکه مومنان راستین بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نمیروند، مبادا خواب آنها را بگیرد، و نماز عشایشان از دست برود. (زیرا در آن زمان معمول بوده که در آغاز شب به استراحت میپرداختند و نماز مغرب و عشاء را - طبق دستور استحبابی جدایی میان نمازهای پنجگانه- از هم جدا میکردند و هر کدام را در وقت فضیلت خود به جا میآورند.) هر گاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشاء میخوابیدند ممکن بود برای نماز شب بیدار نشوند.
2- بیشتر روایات و کلمات مفسران، به برخاستن از بستر و برای اداء نماز شب تعبیر شده است. (مکارم شیرازی، 1353، ج 17، صص 145-155.)
سوم: «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ…»؛ «(آیا چنین کسی با ارزش است) یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت میترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟!» (زمر، 9)
خدا در این آیه از روش مقایسه که روش شناخته شده قرآن برای تفهیم مسائل مختلف است استفاده کرده است و میفرماید: آن انسان مشرک و فرامشکار و گمراه کننده کجا و این انسان بیدار دل و نورانی و با صفا که در دل شب که چشم غافلان در خواب است، پیشانی بر درگاه دوست گذارده، و با خوف و رجا او را میخواند، کجا؟!
(بیدار دلان شب) نه به هنگام نعمت از مجازات و کیفر خدا، خود را در امان میدانند، و نه هنگام بلا، از رحمتش قطع امید میکنند، و این دو عامل همواره وجود آنان را در حرکتی مداوم، توام با هوشیاری و احتیاط به سوی دوست میبرد.
تکیه روی ساعت شب به خاطر آن است که آن ساعات حضور قلب بیشتر و آلودگی به ریا از هر زمان کمتر است. (مکارم شیرازی، 1353، ج 19، صص 394-393.)
تعبیر به «قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ» که به صورت اسم فاعل آمده با توجه به مطلق بدون کلمه «اللَّيْلِ» دلیل بر تداوم و استمرار عبودیت و خضوع آنها در پیشگاه خدا است. چرا که اگر عمل مداوم نباشد تاثیر آن ناچیز است. (مکارم شیرازی، 1353، ج 19، ص 395.)
چهارم: «وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ»؛ «پاسی از شب و در پی سجدهها [و نمازها] او را تسبیح گوی. (ق، 40)
پنجم: «كَانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ * وَ بِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»؛ «آنها کمی از شب را
میخوابیدند * و در سحرگاهان استغفار میکردند.» (ذاریات، 17-18)
«يَهْجَعُونَ» از مادهی «هجوع» به معنی خواب شبانه است، از نظر برخی از مفسران، منظور این است که آنها اکثر شب را بیدار بودند و کمی از شب را میخوابیدند.
ششم: «يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا»؛ «ای جامعه به خود پیچیده! شب را، جز کمی، بپاخیز * نیمی از شب را، یا کمی از آن کم کن * یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقت و تامل بخوان.» (مزمل، 1-4)
هفتم: «و َمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا»؛ «و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی!» (انسان، 26)
هشتم: «وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا و َقِيَامًا»؛ «کسانی که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام میکنند.» (فرقان، 64)
ب: اهمیت نماز شب در روایات
اول: «قَالَ رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله و سلم) أتَانی جَبریلُ فَقَال…. وَ أعلَم أنَّ شَرَفَ المُؤمِنِ قِیامُهُ بِاللَّیلِ وَ عِزُّهُ استِغفَاؤُهُ عَنِ النَّاسِ» (ردایی آملی، 1386، ص 102.)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید: جبرئیل پیش من آمد و گفت: …. و بدان که شرف مومن بپا خاستن شب و عزت وی بینیازی از مردم است.
دوم: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): رَحِمَ اللّهُ عَینَاً بَکَت مِن خَشیَهِ اللَّهِ وَ رَحِمَ اللَّهُ عَینَاَ سَهِرَت فِی سَبیلِ فِی سَبیلِ اللَّهِ»؛ «خدا رحمت کند دیدهای را که از ترس خدا بگرید و رحمت کند دیدهای را که در راه خدا بیدار ماند.» (ردایی آملی، 1386، ص 103.)
سوم: الامامُ الصَّادقُ (علیه السلام): قَال رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله و سلم)- فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیًّ (علیه السلام)-: عَلیکَ بصلاهِ اللَّیلِ. یُکَرِّرُها أربَعاً»؛ «امام صادق (علیه السلام) فرمودند: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) – در سفارش به علی (علیه السلام)- فرمود: بر تو باد نماز شب. حضرت این جمله را چهار بار تکرار فرمود.» (محمدی ری شهری، 1386، ج 6، ص 335.)
چهارم: رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): مَا زَالَ جَبَرئیلُ یُوصِینی بقیامِ اللِّیلِ حَتَّی ظَنَنتُ أنَّ خِیارَ أُمَّتی لَن یَنَامُوا مِن اللَّیلِ إلَّا قَلیلاً»؛ «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): جبرئیل پیوسته مرا به شب زندهداری سفارش میکرد، چندان که گمان کردم نیکان امت من جز اندکی از شب را هرگز نخواهند خفت.» (محمدی ری شهری، 1386، ج 6، ص 335.)
پنجم: الامامُ الباقرُ (علیه السلام): إنَّ اللَّهَ یُحِبُّ ….. المُساهِرَ بِالصَّلاهِ»؛ «امام باقر (علیه السلام): خداوند دوست دارد… کسی را که با نماز، شب زندهداری میکند.» (محمدی ری شهری، 1386، ص 336.)
ششم: «الامامُ الصَّادقُ (علیه السلام): «لَا تَدَع قِیَامَ اللَّیلِ، فإنَّ المَغبُونَ مَن غُبنَ قِیامَ اللِّیلِ»؛ «امام صادق (علیه السلام): شب زندهداری را فرو مگذار؛ زیرا مغبون (واقعی) کسی است که شب زندهداری را از دست بدهد.» (محمدی ری شهری، 1386، ص 336.)
هفتم: امام علی (علیه السلام) در توصیف شهدای جنگ صفین میفرمایند: «…ذُبُلُ الشَّفَاهِ مِنَ الدُّعَاءِ، صُفرُ الأَلوَانِ مِنَ السَّهَرِ. عَلَی وُجُوهِهِم غَیَرَهُ الخَاشعِینَ»؛ «….لبهایشان از فراوانی دعا خشک، و رنگهای صورت از شب زندهداریها زرد، و بر چهرههایشان غبار خشوع و فروتنی نشسته بود….» (نهج البلاغه، خطبه 121.)
هشتم: همچنین در خطبه متقین در وصف پرهیزگاران، امام علی (علیه السلام) میفرماید:
«…. أَمَّا اللَّيْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالُونَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ يُرَتِّلُونَهُ تَرْتِيلًا … مُفْتَرِشُونَ جِبَاهَهُمْ وَ أَكُفَّهُمْ وَ رُكَبَهُمْ وَ أَطْرَافَ أَقْدَامِهِمْ، یَطلُبُون اِلَی الله جَلَّ جَلَالُهُ فِي فَكَاكِ رِقَابِهِمْ»؛ «پرهیزگاران در شب برپا ایستادند مشغول نمازند، قرآن را جزء به جزء و با تفکر و اندیشه میخوانند… پس قامت به شکل رکوع خم کرده، پیشانی و دست و پا برخاک مالیده، و از خدا آزادی خود را از آتش جهنم
میطلبند.» (نهج البلاغه، خطبه 193)
در این فراز از خطبه، امیر المومنین (علیه السلام) یکی دیگر از ویژگیهای شیعیان حقیقی و خالص را برمیشمارد و آن داشتن برنامهای شبانه برای عبادت و بندگی خدا است که بخشی از آن برنامه به خواندن قرآن و تدبر در آن اختصاص یافته است و بخش دیگر به نماز و رکوع و سجود در پیشگاه خداوند و درخواست دریافت رحمت الهی و رهایی از عذاب جهنم. (مصباح یزدی، 1392، ج 1، ص 410.)
ج: اهمیت نماز شب از دیدگاه علمای اخلاق
اول: آخوند ملا حسینقلی همدانی (رحمه الله) میگوید: از طالبان آخرت، احدی به مقامی از مقامات دینی نرسید مگر آنان که اهل تَهَجُّد و شب زندهداری بودند. (www.wikiporsesh.ir)
دوم: علامه طباطبایی نقل میکند که روزی مرحوم قاضی به من فرمودند: «ای فرزند! دنیا
میخواهی نماز شب بخوان، آخرت میخواهی نماز شب بخوان.» (مختاری، 1392، ص 178.)
سوم: یکی از شاگردان علامه طباطبایی میگوید:
«وقتی به حضور شریف علامه طباطبایی – رضوان الله تعالی علیه- تشرف حاصل کرده بودم و عرض حاجت نمودم، فرمود: «دعای سحر حضرت باقر علوم نبیین (علیه السلام) را فراموش نکن که در آن بهاء و جمال و جلال و عظمت و نور و رحمت و علم و شرف است و حرفی از حور و غلمان نیست. اگر بهشت شیرین است، بهشت آفرین شیرینتر است.» (مختاری، 1392، ص 195.)
چهارم: استاد شهید مطهری میگوید:
«یک سلسله لذتها معنویت ما را بالا میبرد. برای کسی که اهل تهجد و نماز شب است، جزء صادقین و صابرین و مستغفرین بالاسحار است، نماز شب لذت و بَهجت دارد، آن لذتی که یک نفر نماز شب خوان حقیقی و واقعی از نماز شب خودش میبرد، از «استغفر الله ربی و اتوب الیه» ها میبرد، از (العفو) گفتنها و یاد کردن و دعا کردنهای حداقل چهل مومن میبرد، آن لذتی که از (یا رب یا رب) گفتنها میبرد، هیچ وقت یک آدم عیاش که در کابارهها میگردد، احساس
نمیکند. لذت نماز شب خوان خیلی عمیقتر، نیرومند تر و نشاط بخشتر است.» (مختاری، 1392، ص 181.)
تهجدات شبانه امام خمینی (رحمه الله) شهید مطهری، محدث قمی، حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، علامه مجلسی، علامه بحر العلوم و صدها نفر از علماء و بزرگان و عارفان، خود نشان دهنده اهمیت این مسئله است. (مختاری، 1392، صص 183- 193.)
د: بررسی علت و توجه و اهمیت به عبادت شبانه در اسلام
اکنون این پرسش مطرح میشود که چرا به عبادت در شب بیشتر توجه و بر آن تاکید شده است؟
تاکید بر عبادت در شب، به دلیل مطلوب بدون حضور قلب و انقطاع الی الله در عبادت است و روح عبادت در قطع توجه به غیر خدا و توجه کامل به خداوند است . سرگرمیهای روز و نیز شرایط طبیعی و پدیدههای محیطی که در روشنایی روز دیده میشوند، توجه انسان را به خود جلب میکنند و از توجه او به خداوند میکاهند. از این رو، در شب که انسان از سرگرمیهای روزانه فارغ شده و به دلیل تاریک بودن محیط، توجهش به پیرامون خویش جلب نمیشود، آمادگی بیشتری برای حضور قلب و تمرکز بر عبادت دارد. (مصباح یزدی، 1392، صص 411-412.)
به واقع برای مشتاقان عبادت، شب بستر مناسبی برای راز و نیاز است و انگیزه آنها برای عبادت در شب بیشتر میشود. طبیعی است وقتی انسان در شب با حضور قلب و توجه بیشتر نماز میخواند، تاثیر عبادتش بیشتر و پایدارتر خواهد بود. (مصباح یزدی، 1392، ص 413.)
علاوه بر آن علت تاریکی شب و خواب بودن اکثر مردم، انسان به واسطه عبادتها و نمازهای شبانه دچار ریا و خودنمایی و تظاهر نمیشود.
3- آثار دنیوی نماز شب
نماز شب، غبار تیره گناهان روز را از صفحه دل میشوید و آیینه جدا یافته روح را برای دریافت تصاویر و توفیق و عنایات، آماده میکند. گفت و گوی شبانه، جان را طراوت و روشنی میبخشد. کرامت اشک را در خزانه حال ذخیره میکند و حال گریستن میدهد. انسان، در آرامش خلوت شبانه، به خویشتن باز میگردد. و این نکتهای از صدها اثر و برکت دیگر نماز شب است. (اسحاقی، 1390، ص 118.)
الف- هم آهنگی با نظام هستی
نخسین نتیجه و اثر شب زندهداری و عبودیت حضرت حق هم آهنگی با نظام هستی است. در نظام هستی همه چیز در تسبیح حقند و زیر چتر عبودیت الهی به حرکت خویش، ادامه میدهند. اگر چه ما از درک تسبیح آنان عاجزیم، اما این حقیقتی است که هم قرآن و هم احادیث بیانگر آن است: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ َتسبیحَهُم»؛ «هفت آسمان و زمین و هر چه در آنها است همه به ستایش و تنزیه خدا مشغول هستند و موجودی نیست جز آن که تسبیح و ستایش خدا میکند، اما شما تسبیح آنها را درک نمیکنید.» (کرمی، آبگشا، 1396، ص 98)
سعدی در گلستان در باب اخلاق درویشان حکایت میکند:
«یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه خفته، شوریدهای که در آن سفر همراه ما بود نعره برآورد و راه بیابان را گرفت و یک نفس آرام نیافت، چون روز شد گفتمش: آن چه حالت بود؟ گفت: بلبلان را دیدم که بنالش در آمده بودند، از درخت و کبکان، از کوه و غوکان در آب و بهایم از بیشه، اندیشه کردم که مروت نباشد همه در تسبیح و من به غفلت خفته.» (سعدی، 1373، ص 190)
ب- نورانیت دل
رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «إنَّ العَبَد إذَا تَخَلَّی بِسیِّدِهِ فِی جَوفِ اللِّیلِ المُظلمِ وَ نَاجَاهُ، أثبَتَ اللُّهُ النُورَ فِی قَلبِهِ»؛ «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): هر گاه بنده در دل شب تار با سروَر خود خلوت کند و با او به راز و نیاز پردازد، خداوند دلش را نورانی گرداند.» (محمدی ری شهری، 1386، ص338)
ج- مایهی تقرب الهی
«رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): عَلَیکُم بِقِیَامِ اللُّیلِ؛ فإنَّهُ دَابُ الصَالِحِینَ قَبلَکُم، وَ إنَّ قِیامَ اللِّیلِ قُربَهٌ إلی اللهِ، وَ مِنهاهٌ عَنِ الإثمِ»؛ «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): بر شما باد شب زندهداری که آن شیوه صالحان پیش از شما است، شب زنده داری مایه تقرب به خدا و بازداشتن از گناه است.» (محمدی ری شهری، 1386، ص 340.)
د- خشنودی خداوند
«الامام علی (علیه السلام): قِیامٌ اللِّیلِ مَصَحَّهُ لِلبَدَنِ، وَ مَرضَاهٌ لِلُّربِّ عَزَّوجلَّ، وَ تَقَرُّضُ لِلَّرحَمهِ، وَ تَمَسُّکُ بالاخلاقِ النَّبِیِّینَ»؛ «امام علی (علیه السلام): شب زنده داری مایه تندرستی است، و خشنودی پروردگار عزوجل، و قرار گرفتن در معرض رحمت خدا، و چنگ آویختن به اخلاق پیامبران.» (محمدی ری شهری، 1386، ص 340.)
کسب رضایت حق و به دست آوردن خشنودی ذاتی که مبدا همه کمالات است، عامل بسیار مهمی در کسب کمالات و ریزش رحمت حق بر قلب آدمی است. کسی که رضایت خداوند را به دست آورد زیر چتر ولایت خداوند قرار میگیرد و خداوند از اعطای خوبیها به وی دریغ نمیکند. آری شب زندهداری عامل مهم رضایت حق و در نتیجه رسیدن به قلههای خوبیها است. (کرمی، آبگشا، 1396، ص 102.)
ه- سلامتی بدن و تندرستی
«الامام علی (علیه السلام): قِیامُ اللّیلِ مَصَحَّهُ لِلبَدَن»؛ «امام علی (علیه السلام): شب زنده داری، مایه تندرستی است.» (محمدی ری شهری، 1386، ص 340.)
و- از بین برنده گناهان
«الامام الصادق (علیه السلام) فی قوله تعالی: إنَّ الحَسَناتِ یُذهِبنَ السَّیئاتِ: صلاهُ المومن باللیلِ تَذهَبُ بِما عَمِلَ مِن ذَنبٍ بالنهارِ»؛ «امام صادق (علیه السلام) درباره آیه: همانا خوبیها بدیها را از بین میبرد. فرمود: نماز شب مومن، گناهی را که در روز مرتکب شده است از بین میبرد.» (محمدی ری شهری، 1386، ص 341.)
ز- خوشبویی انسان
«الامام الصادق (علیه السلام): صَلَاه اللَّیلِ تُطَیِّبُ الرِّیحَ»؛ «امام صادق (علیه السلام): نماز شب، انسان را خوشبو میکند.» (محمدی ری شهری، 1386، ص 341.)
ح- زیاد شدن روزی
«الامام الصادق (علیه السلام): صَلَاهُ اللَّیلِ تَجلِبُ الرِّزقَ»؛ «نماز شب روزی را جلب میکند. (روزی میآورد)» (محمدی ری شهری، 1386، ص 341.)
ط- پاداش عظیم
امام صادق میفرمایند: «پاداش نماز شب آن قدر زیاد است که خداوند میفرماید: «فَلَا تَعلَمُ نَفسٌ مَا أخفِی لَهُم مِن قُرَّهِ أعینِ جَزاءً بِمَا کَانُوا یَعمَلُون»؛ «هیچ کس پاداشی را که برای آنان در نظر گرفته شده نمیداند.» (قرائتی، 1391، صص 39 و 128)
ی- دفع دردها و بیماریها
«الامام الصادق (علیه السلام): عَلَیکُم بِصَلاهِ اللَّیلِ؛ فانها سُنَّهُ نَبِیِّکُم، وَ دَابُ الصالِحِینَ قَبَلکُم، وَ مَطرَدَهُ الدَّاء عن أجسُادِکُم»؛ «امام صادق (علیه السلام): بر شما باد نماز شب، که آن سنت پیامبر شما است و شیوه صالحان پیش از شما و دور کننده درد و بیماری از جسمهای شما.» (محمدی ری شهری، 1386، ص 341.)
ک- دفع عذاب الهی در دنیا
«عَن عَلِیِ بنِ جَعفَرٍ، عَن أَخیهِ مُوسَی بنِ جَعفَرٍ، عَن أَبیهِ، عَن عَلیٍّ (علیه السلام) قَالَ: إنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إذَا أرادَ أن یُصیِبَ أهلَ الأرضَ بِعَذابٍ قَالَ: لَو لَا الَّذِینَ یَتَحابُّونَ بِجَلالیِ وَ یَعمُرُونَ مَسَاجِدی وَ یَستَغفِرُونَ بِالاسحَارِ لَاَنزَلتُ عَذَابِی»؛ «علی بن جعفر از پدرش حضرت موسی بن جعفر از پدرش از حضرت علی (علیه السلام) روایت کند فرمود: خدای عزوجل زمانی که اراده کند به اهل زمین عذابی را برساند میفرماید: اگر نبودند کسانی که به خاطر عظمت و طاعتم (اجتماع به عمل صالح و ) محبت به هم میکردند و مساجد را آباد مینمودند، و در سحرها استغفار میکردند همانا عذابم را نازل میکردم.» (حر عاملی، 1389، صص 353- 352.)
ل- سبب خاموشی خشم خداوند
کسی که در دل شب رختخواب خود را رها کند، بلند شود و در هوای سرد وضو بگیرد، و سر بر سجده بگذارد، خداوند نسبت به بنده خویش مباهات میکند، و او نیز از خشم خداوند مبرا
میشود. (اکرمی، آبگشا، 1396، ص 98)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «زمانی که آخر شب فرا میرسد، خداوند سبحان میفرماید: آیا دعوت کنندهای هست تا او را اجابت کنم؟ آیا سائلی وجود دارد که خواستهاش را عطا کنم؟ آیا استغفار کنندهای وجود دارد تا او را بیامرزم؟ آیا توبه کنندهای هست تا از گناهان او در گذرم؟» (قمی، 1387، ص 51.)
از وصایای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) به علی (علیه السلام) است که، ای علی نماز شب بخوان هر چند به اندازه دوشیدن شیر گوسفندی باشد و هنگام سحر خدا را بخوان همانا در این هنگام دعایی رد نخواهد شد زیرا خداوند بزرگ فرمود استغفار در دل شب برای مومنان است و آنان اهل نجات میباشند. (مجلسی، 1403ق، ج 81، ص 150.)
4- آثار اخروی نماز شب
نماز شب، در عالم قیامت شفیع انسان میشود، مایه نجات انسان از آتش جهنم میگردد و برگه عبور انسان از صراط، نماز است، در روز قیامت حقیقت باطنی انسان تجلی پیدا میکند و ارزش وجودی انسانها آشکار میشود به تبع آن اعمال انسانها هم مورد بازخواست قرار میگیرد. براساس روایات معصومین شب زندهاری دارای پاداش عظیم است. نماز شب به خاطر ثواب عظیمی که دارد ارزش واقعی آن در روز قیامت متجلی میشود. (کرمی، آبگشا، 1396، ص 211؛ www.noormags.ir )
الف: نماز شب سبب ورود به بهشت
بهشت یکی از نعمتهای الهی است که خداوند روز قیامت به انسان عطا میکند و دروازه رسیدن به بهشت، انجام اعمال صالح است، یکی از اعمال صالح و راههای ورود به بهشت، نماز شب است. ثمره در دل شب با خدا مناجات کردن، رسیدن به بهشت است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «مَن خَتَمَ لَهُ بِقِیامِ اللِّیلِ ثُمَّ مَاتَ فَلَهُ الجَنَّه»؛ «کسی که عمرش به شب زنده داری به پایان رسد، بهشت از آن او است.» (حر عاملی، بی تا، ص 274.)
حضرت علی (علیه السلام) میفرمایند:
«پرهیزگاران دسته دسته به سوی بهشت رهنمود میشوند و از عذاب آسودهاند و از سرزنش، ایمن و از آتش دورند و بهشت به خاطر آنان آرامش یافته تا در مکانهای امن بیاساید و آنان را از این قرارگاه خشنودند. کسانی هستند که در این جهان کردارشان پاک، چشمانشان گریان، و شبهایشان در دنیا در اثر فروتنی در نماز شب و استغفار، روز و روزهایشان از بیم گناه، شب بوده است. پس خداوند بزرگ بهشت را جای بازگشت و ثواب آنان گردانیده است و به بهشت و اهل بهشت سزاوارترند و در سلطنت جاوید و نعمت پایدار.» (نهج البلاغه، خطبه 190.)
ب- آسایش طولانی در موقف قیامت
بهترین آسایش انسان در روز قیامت است، آسایش در دنیا زودگذر است، ولی آسایش قیامت ابدی است. حیف است انسان آسایش زودگذر این دنیا را با آسایش طولانی آخرت معامله کند، و رسیدن در قیامت بستگی به اعمال انسان دارد. بعضی انسانها فقط به فکر آسایش این دنیا هستند، اما فکر آسایش قیامت نیستند. یکی از چیزهایی که میتواند آسایش قیامت را برآورده کند، نماز شب خواندن است، و هر کس قنوت نمازش طولانیتر باشد، آسایش او در قیامت درازتر است. (کرمی، آبگشا، 1396، ص 212.)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «أطوَلُکُم قُنُوتُاً فِی الوَترِ أطوَلُکُم رَاحَهً یَومَ القِیَامَهِ فِی المَوقِفِ»؛ «از شما هر کس قنوت نماز وترش طولانیتر باشد، آسایش وی در موقف قیامت طولانیتر است.» (مجلسی، 1403ق، ج 87، ص 287)
ج- نامه اعمال در دست راست
علی (علیه السلام) فرمود: «هر کس یک نهم شب را به عبادت و نماز مشغول باشد، خداوند در قیامت نامهاش را به دست راست او میدهد و هر کس یک پنجم شب را نماز بخواند، در بهشت از ندیمان ابراهیم خلیل (علیه السلام) خواهد بود.» (صدوق، 1404ق، ج 1، ص 100.)
د- عبور از صراط
علی (علیه السلام) فرمود: «هر کس یک سوم از نماز شب را بخواند، هیچ فرشتهای را ملاقات نمیکند مگر آنکه به مقام و منزلت او در نزد پروردگار غبطه و حسرت میبرد و به او پیشنهاد
میشود که از هر کدام از درهای هشتگانه بهشت که میخواهد، وارد شود.» (مجلسی، 1403ق، ج 80، ص256.)
ه- آزادی از جهنم
علی (علیه السلام) فرمودند: «هر کس یک شب تمام به عبادت به سر برد، بیزاری و برائت آزادی از جهنم را به او عطا میکنند و در زمره آنان که از عذاب الهی در امانند، محشور میشود.» (صدوق، 1379، ص 102.)
و- توشه برای آخرت
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «خوشا به حال کسانی که از شبهای بلند زمستانی بهره
میگیرد، توشه برای آخرت خویش فراهم میکنند و دست تهی وارد محشر نمیشوند.» (مجلسی، 1403ق، ج 89، ص 152.)
ز- زینت آخرت
امام صادق (علیه السلام) میفرمایند: «إنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ المالُ وَ البَنُونُ زِینَهُ الحَیاهِ الدُّنیا وَ إنَّ الثَمَانَ رَکعَاتٍ الَّتی یُصَلِیهَا العَبدُ اخِرَ اللَّیلِ زِینَهُ الاخِرَهِ»؛ «خداوند متعال ثروت و فرزندان را زینت دنیا دانسته است ولی هشت رکعت نمازی که آدمی در آخر شب میخواند زینت آخرت است.» (مجلسی، 1403ق، ج 83، ص 126.)
ح- مقام شفاعت
از فواید و نتایج شب زندهداری رسیدن به مقام شفاعت است که بحث آن در تفسیر آیه 79 سوره اسراء آمده است.
نتیجه گیری:
بی تردید شب زنده داری و نماز شب که مورد تاکید شریعت اسلامی و پیشوایان دینی است، آثار مثبت و فواید بیشماری را به دنبال دارد. اساسا درجه اهمیت هر چیز به سبب آثار و نقشی است که میتواند در پی داشته باشد. اگر در اسلام تکیهی زیادی بر این موضوع شده است به
علت آثار مثبت و فوایدی است که با این کار برای فرد و جامعه حاصل میشود. اگر طلاب عزیز میخواهند آیندهی الهی و نورانی داشته باشند، تحصیلاتشان و عمرشان برکت داشته باشد، از همین آغاز زندگی علمی و تحصیلی شب زنده داری و نماز شب را ترک نکنند.
فهرست منابع:
* قرآن
* نهج البلاغه
الف: کتب فارسی
1. اسحاقی، حسین، 1390، نماز نشان بندگی، قم، انتشارات خادم الرضا (علیه السلام).
2. امیری پور، احمد، 1386، دایره المعارف مختصر نماز، چاپ سوم، مشهد: انتشارات راز توکل.
3. بیستونی، محمد، 1388، لغت شناسی قرآن کریم پیش نیاز تفسیر موضوعی، تهران: انتشارات بیان جوان.
4. سعدی، 1373، گلستان، تهران: انتشارات صفی علیشا.
5. شهسوار، حسین، 1382، نماز چهره دین، چاپ اول، قم: انتشارات مهر دلدار.
6. قرائتی، محسن، 1391، پیوندهای نماز، چاپ دوم، تهران: موسسه فرهنگی – انتشاراتی ستاد اقامه نماز.
7. قمی، عباس، 1387، کلیات مفاتیح الجنان، چاپ دوم، قم: نشر حبیب.
8. مختاری، رضا، 1392، سیمای فرزانگان، چاپ بیست و سوم، قم: انتشارات موسسه بوستان کتاب.
9. مصباح یزدی، محمد تقی، 1392، سیمای فرزانگان، چاپ اول، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله)
10. مکارم شیرازی، ناصر، 1353، تفسیر نمونه، تهران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه.
ب: کتب عربی
1. ابن منظور، 1408ه.ق، لسان العرب، بیروت: دارالحیاء التراث العربی.
2. حر عاملی، محمد بن حسین، 1379، جهاد با نفس (جهاد النفس وسائل الشیعه)، چاپ اول، ترجمه: علی صحت، قم: انتشارات بقیه الله (عج الله التعالی الشریف)
3. _______________، بی تا، وسایل الشیعه، تهران: چاپ المکتب الاسلامیه.
4. راغب اصفهانی، محمد، 1386، ترجمه مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، ترجمه: مصطفی رحیمی نیا، تهران: نشر سبحان.
5. ردایی آملی، حسین، 1386، نهج الفصاحه، چاپ نهم، قم: انتشارات نسیم حیات.
6. صدوق، فضل بن حسن، 1404ق، علل الشرایع، بی جا: انتشارات مهر دلدار.
7. ______________، 1379، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم: نشر اخلاق.
8. مجلسی، محمد باقر، 1403ق، بحارالانوار، بی جا: انتشارات الوفا.
9. محمدی ری شهری، محمد، 1386، میزان الحکمه، چاپ هشتم، ترجمه: حمید رضا شیخی، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.
ج: مقالات
1. خاتمی، جواد؛ موسوی، رضا؛ 1389، مجله مطالعات اسلامی فقه و اصول (مقاله کاووشی در نماز شب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، ش پیاپی 1/85، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد
2. کرمی، علی؛ آبگشا، غلامرضا؛ 1396، فصلنامه تحقیقات جدید در علوم انسانی (مقاله آثار نماز شب در دنیا)، ش 24،یزد: موسسه آموزش عالی آزاد نگاره
3. __________________؛ 1396، فصلنامه تحقیقات جدید در علوم انسانی (مقاله آثار نماز شب در قیامت)، ش 22 ،یزد: موسسه آموزش عالی آزاد نگاره
د: سایتها
1. www.noormags.ir.
2. www.vajehyab.com.
3. www.wikifegh.ir.
5. www.wikishia.ir.
[1]. حوزه علمیه فاطمه الزهرا (سلام الله علیها)- شیراز- طلبه سال اول.ketabshirazi@ gmaiI. Com
